Leczenie i usuwanie szczeliny odbytu technikami małoinwazyjnymi i laserem

Szczelina odbytu jest linijnym pęknięciem anodermy, czyli wyspecjalizowanej skóry wyściełającej kanał odbytu. Do pęknięcia dochodzi nagle, najczęściej podczas defekacji. Linijny uraz anodermy niekoniecznie muszą powodować uporczywe zaparcia. Badania wskazują, że jedynie 25% chorych z tą przykrą przypadłością uskarża się na problemy z oddawaniem twardych mas stolca. Uszkodzeniu najczęściej ulega anoderma znajdująca się na tylnej ścianie kanału odbytu, tzn. od strony kości krzyżowo-guzicznej, na tak zwanym spoidle tylnym (w 75% przyp.). Rzadziej szczelina odbytu powstaje na przeciwległej ścianie, czyli od strony kości łonowej na spoidle przednim (15% przypadków). Pęknięcia anodermy powstające na ścianach bocznych są rzadkością i najczęściej są objawem innych chorób (np. choroby Crohna, gruźlicy, białaczki, kiły, HIV czy nowotworu).

Charakterystyczny obraz chorobowy to silny ból podczas oddawania stolca, mogący się utrzymywać nawet kilka godzin po defekacji. Oprócz dolegliwości bólowych, chorego może zaniepokoić żywoczerwona krew na stolcu lub na papierze toaletowym. Zdarza się, że krwawienie jest dość obfite. Objawy są najdotkliwsze w pierwszych dniach choroby, z czasem ulegają złagodzeniu.

Etiologia jest wieloczynnikowa (zapalenie gruczołów odbytowych zlokalizowanych w dnie krypt, zaburzenia odruchu hamowania odbytniczo-odbytowego, słabsze podparcie tylnej części kanału odbytu przez zwieracz zewnętrzny w następstwie elipsoidalnego przebiegu włókien mięśni zwieracza), często schorzeniu towarzyszą zaburzenia oddawania stolca (zaparcia lub biegunki) powodujące powtarzający się mechaniczny uraz tkanek pokrywających kanał odbytu, natomiast wspólnym mianownikiem jest z reguły nadmierne napięcie zwieracza wewnętrznego odbytu – mięśnia niezależnego od naszej woli, którego funkcją jest utrzymywanie zamkniętego światła kanału odbytu. Zwieracz wewnętrzny odbytu odpowiada w 55-85% za ciśnienie spoczynkowe.

W warunkach prawidłowych ciśnienie w kanale odbytu generowane przez zwieracz wynosi około 70 mmHg. Stwierdzono natomiast, że u osób, u których zdiagnozowano szczelinę odbytu, napięcie spoczynkowe może osiągać nawet 120 mmHg. Wynikiem tak wysokiego ciśnienia jest upośledzenie przepływu krwi przez anodermę, szczególnie w okolicy spoidła tylnego, czego efektem jest spadek podatności tej okolicy na rozciąganie. Ostatecznie w wyniku mechanicznego urazu związanego z defekacją następuje pęknięcie tkanek pokrywających kanał odbytu.

Obawa przed bólem związanym z oddaniem stolca daje odruchowy wzrost napięcia zwieracza oraz może predysponować do zaparć, skutkuje to także dalszym niedokrwieniem powstałej rany, co z kolei powoduje zaburzenia gojenia. Jeśli szczelina nie zagoi się w przeciągu 6 tygodni od momentu jej powstania, to kwalifikujemy ją jako tzw. szczelinę przewlekłą. Niegojące się linijne owrzodzenie ulega bliznowatej przebudowie, może to doprowadzić do zwłóknienia zwieracza odbytu, który staje się sztywny i coraz mniej podatny na rozciąganie. Zmienione bliznowato tkanki pokrywające kanał odbytu również tracą podatność na rozciąganie. Zejściem takiego stanu może być zwężenie odbytu.  Opisane zjawiska dają obraz przewlekłej szczeliny odbytu, która znacznie trudniej poddaje się leczeniu.

Szczelinę odbytu ostrą – jest świeżym uszkodzeniem anodermy, często bolesnym i krwawiącym podczas badania proktologicznego.

Szczelinę odbytu przewlekłą, która jest niegojącą się raną kanału odbytu. Czas, jaki upłynął od powstania szczeliny to 6 tygodni. Szczelinę przewlekłą cechuje także charakterystyczny obraz: obecność brzeżnego fałdu skóry (tzw. guzek wartowniczy, obecność ubytku błony śluzowej pod postacią podłużonego owrzodzenia o uniesionych, wałowatych, twardych brzegach, obecność stwardniałych włókien mięśnia zwieracza wewnętrznego odbytu w dnie szczeliny oraz obecność przerośniętej brodawki okołoodbytniczej w linii grzebieniastej kanału odbytu.

Oprócz różnic w morfologii szczelin i czasu, jaki upłynął od ich powstania, podział ten jest o tyle istotny, że informuje lekarza i pacjenta o spodziewanym wyniku leczenia. O ile szczelina ostra nierzadko samoistnie ulega zagojeniu, o tyle szczelina przewlekła stanowi spore wyzwanie terapeutyczne dla lekarza i pacjenta. Należy zaznaczyć, że wynik terapeutyczny w pierwszym etapie leczenia zależy w dużej mierze od zaangażowania chorego i jego współpracy z lekarzem. 

Leczenie szczeliny odbytu

Leczenie nigdy nie powinno być gorsze od samej choroby, dlatego pierwszym etapem leczenia szczeliny odbytu powinna być próba leczenia zachowawczego, które nie daje 100% skuteczności, natomiast jest obarczone najmniejszą liczbą powikłań. Leczenie takie trwa z reguły 2-3 miesiące i daje szansę na wyleczenie u ponad 60% pacjentów. Rozpoczynając leczenie, należy zminimalizować czynniki powodujące ciągłe uszkadzanie gojącej się rany poprzez zmiękczenie mas stolca. Można to osiągnąć poprzez:

• wprowadzenie diety bogatoresztkowej (powinno się ją wprowadzić na stałe, ponieważ powrót do dawnych zwyczajów żywieniowych w krótkim czasie doprowadza do nawrotu choroby),
• przyjmowanie 3-6 łyżek stołowych otrębów (po 1-2 łyżki do każdego posiłku)
• Stosowanie leków rozmiękczających masy stolca

Koncepcja leczenia szczeliny odbytu opiera się na założeniu, że przyczyną braku postępu w gojeniu jest zaburzenie ukrwienia uszkodzonych tkanek spowodowane nadmiernym skurczem mięśnia zwieracza odbytu, który generuje nadmierne ciśnienie w świetle kanału odbytu. Jest kilka sposobów na rozluźnienie tego mięśnia:

• Nasiadówki w ciepłej wodzie – Jedna z najstarszych metod, ciepło działa na mięśnie rozkurczowo i powoduje rozluźnienie – stosownie takiego postępowania podczas ostrego bólu często przynosi natychmiastową ulgę
• Stosowanie specjalnych urządzeń zmniejszających napięcie spoczynkowe mięśnia zwieracza wewnętrznego odbytu oraz służących jego rozciąganiu
• Stosowanie leków w postaci maści i kremów działających miejscowo, które działają rozkurczowo i rozluźniająco na mięsień zwieracz wewnętrzny odbytu. Aktualnie stosuje się maść nitroglicerynową (uwalniającą podtlenek azotu) w stężeniu 0,2-0,4% dwa, trzy razy dziennie przez okres około 2 miesięcy. Niestety chorzy stosujący tego  typu preparaty często przerywają leczenie ze względu na silne bóle głowy występujące u około 60% pacjentów. Inną grupą leków stosowaną w leczeniu szczeliny odbytu są tzw. blokery kanału wapniowego, które mogą być stosowane zarówno miejscowo w postaci maści, jak i doustnie.

• Porażenie zwieracza odbytu poprzez podanie BTX bezpośrednio do tkanki mięśnia zwieracza wewnętrznego odbytu nazywane przez niektórych sfinkterotomią farmakologiczną. Jest to metoda bardziej inwazyjna a co za tym idzie obarczona większym ryzykiem powikłań. Do najczęstszych należą  nietrzymanie gazów i stolca czy nagłe parcie na stolec. Tego typu powikłania występują na szczęście rzadziej, niż po leczeniu instrumentalnym i są odwracalne, czyli wraz z przerwaniem działania BTX, które następuje po około 2-3 miesiącach ustępują również działania niepożądane.

Decydując się na leczenie operacyjne, musimy się liczyć z ryzykiem wystąpienia powikłań, dlatego tak ważne jest, aby rozpocząć leczenie od postępowania zachowawczego (farmakologicznego). Jeżeli różne próby leczenia farmakologicznego zawodzą i uzyskamy pełną akceptację chorego na proponowany zabieg operacyjny, można wykonać operację